Isaac Newton kishte një nocion të pazakontë të kohës. Ai e shihte atë si një lloj ore gjyshore kozmike, e tillë që rri pezull mbi pjesën tjetër të natyrës në një autonomi të gëzuar. Dhe ai besonte se koha përparonte me një ritëm të qetë dhe konstant, nga e kaluara në të ardhmen. “Koha absolute, e vërtetë, matematike, në vetvete, dhe për nga natyra e saj, rrjedh njëtrajtshëm pa marrëdhënie ndaj asgjëje të jashtme,” - deklaronte Newtoni në fillim të Principias. Për ata të cilët janë ngujuar në rrjedhën kohore të jetës së përditshme, kjo mund të duket si nonsens i regjur. Koha nuk na duket si transhendente dhe matematike; por në fakt, si diçka intime dhe subjektive. Ajo as nuk lëviz me një ritëm madhështor dhe të pandryshueshëm. Ne e dimë që koha ka ritme të ndryshme. Në lëvizjen deri te nata e vitit të ri, për shembull, koha fluturon prerazi. Pastaj, në janar dhe shkurt, ngadalësohet në një zvarritje të mjerë. Për më tepër, koha lëviz më shpejt për disa prej nesh sesa për të tjerët. Të moshuarit janë duke u vërsulur drejt së ardhmes me një hap mizorisht të shpejtë. Kur jeni në moshë, siç kishte vërejtur Fran Lebowitz, Krishtlindjet duken se vijnë çdo pesë minuta. Për fëmijët e vegjël, megjithatë, koha shkon shumë ngadalë. Duke marrë parasysh risinë e pafund të përvojës së një fëmije, një verë e vetme mund të zgjatet deri në përjetësi.

Një mënyrë përmes së cilës studiuesit janë përpjekur që të masin rrjedhën subjektive të kohës është duke pyetur njerëzit e moshave të ndryshme që të vlerësojnë kalimin e një pjesë të kohës. Njëzetvjeçarët e rinj priren të jenë bukur të saktë kur vlerësojnë se a kanë kaluar tre minuta, zakonisht duke gabuar për jo më shumë se tre sekonda. Gjashtëdhjetëvjeçarët, për kontrast, ia huqën shenjës për dyzet sekonda; me fjalë të tjera, çfarë qenë në fakt tre minuta e dyzet sekonda, atyre u dukej si tre minuta. Të moshuarit janë lavjerrës të ngadalshëm përbrenda, kështu që për ta orët e vërteta duken se rrahin shumë shpejt. Kjo mund të ketë përparësitë e veta: në një koncert të John Cage, janë të moshuarit ata që lehtësohen, kur kompozimi 4’ 33’’ mbaron aq shpejt.

Lumenjtë e kohës mund të kenë periudhat e tyre më të shpejta dhe ato më të qeta, por një gjë duket të jetë e qartë: ata na marrin të gjithëve, duam s’duam, në rrjedhat e tyre. Papërmbajtshmërisht, e në mënyrë të pakthyeshme, ne po bartemi drejt vdekjes me një ritëm të zymtë të një sekondi për sekond. Përderisa e kaluara rrëshqet jashtë ekzistencës prapa nesh, e ardhmja, dikur e panjohur dhe e mistershme, vesh realitetin e saj banal para nesh përderisa i dorëzohet gjithnjë të së ngutshmës “tash.”

Por ky sens i rrjedhjes është një iluzion monstruoz – kështu thotë fizika bashkëkohore. Newton-i qe viktimë e këtij iluzioni po aq sa edhe ne të tjerët. Ishte Albert Einstein-i, ai i cili nisi revolucionin në të kuptuarit tonë të kohës. Më 1905, Einstein-i vërtetoi se koha, siç kishte qenë kuptuar prej fizikanëve dhe njerëzve të thjeshtë, qe një fiksion. Ideja jonë e kohës, zbuloi Einstein-i, është e abstraguar nga përvojat tona të fenomeneve ritmike: rrahjet e zemrës, rrotullimet dhe revolucionet planetare, lëkundjet e lavjerrësve, dhe tik-taket e orëve. Vlerësimet e kohës gjithmonë s’nënkuptojnë asgjë tjetër veç asaj se çfarë ngjan në të njëjtën kohë – njëkohshmërisë. “Nëse, për shembull, unë them, ‘Ai tren do të mbërrijë këtu në orën shtatë,’ unë dua të them diçka kështu: ‘Akrepi i vogël në orën time që tregon shtatë dhe mbërritja e trenit janë ngjarje të njëkohshme [simultane],’” - shkruante Einstein-i. Nëse ngjarjet për të cilat bëhet fjalë janë larg njëra tjetrës, vlerësimet e njëkohshmërisë mund të bëhen vetëm duke dërguar sinjale drite poshtë e lart. Einstein-i vërtetoi se për një vëzhgues, që të vlerësojë se a po ndodhin dy ngjarje në dy vende të ndryshme “në të njëjtën kohë”, varet prej gjendjes së tij të lëvizjes.  Le të supozojmë, për shembull, se Arbeni po shkon drejt pjesës së sipërme të qytetit në Fifth Avenue dhe Rinori po ec drejt qendrës së qytetit. Lëvizja e tyre relative rezulton në një mospërputhje prej disa ditësh në çfarë ata do ta vlerësonin se po ngjan “tash” në galaksinë Andromeda, në momentin kur ata kalojnë njëri tjetrin në trotuar. Për Rinorin, anija kozmike që është sulur për të shkatërruar jetën në tokë tashmë është rrugës; për Arbenin, këshilli i tiranëve të Andromedës ende nuk ka vendosur se a do ta dërgojë anijen apo jo.

Einstein-i kishte bërë të ditur që nuk kishte një “tash” universal. Se a janë dy ngjarje të njëkohshme është relative për vëzhguesin. E kur njëkohshmërinë e merr lumi, vetë ndarja e momenteve në “të kaluarën,” “të tashmen,” dhe “të ardhmen” bëhet e pakuptimtë. Ngjarjet që vlerësohen të jenë në të kaluarën nga një vëzhgues, mund të gjenden në të ardhmën për një tjetër; prandaj, e kaluara dhe e tashmja duhet të jenë njëlloj të sakta, njëlloj “të vërteta.” Në vend të së tashmës së shkurtër, ne mbesim me një kohë të pafund e të ngrirë – një “univers bllok” katërdimensional. Një moment lind, në tjetrin feston mijëvjeçarin e ri; e më tej, ke qenë i vdekur për një kohë. Asgjë nuk “po rrjedh” nga një ngjarje në tjetrën. Siç e shpreh matematikani Hermann Weyl, “Bota objektive thjesht është, ajo nuk ngjan.”

Einstein-i, përmes teorisë së tij të relativitetit, ofroi një arsyetim shkencor për një pikëpamje filozofike që daton te Spinoza, te Shën Agustini, madje deri te Parmenidi – një e tillë që është quajtur “eternalizëm”. Koha, sipas kësaj pikëpamjeje, i përket fushës së paraqitjes, e jo realitetit. E vetmja mënyrë objektive për ta parë universin është ashtu siç e sheh zoti: sub specie aeternitatis [parë në relacion me të përjetshëm; nga një perspektivë universale]. Të gjithë ne do të duhej të ishim si William Blake dhe të themi, “E shoh të kaluarën, të tashmen dhe të ardhmen, që ekzistojnë të gjitha përnjëherë/Para meje.”

Revolucioni në të kuptuarit tonë të kohës të cilin e nisi Einstein-i, u shty drejt një ekstremi edhe më radikal nga miku i tij i ngushtë (dhe bashkekscentriku) Kurt Gödel. Gödel-i konsiderohet shpesh si logjicieni më i madh i shekullit XX. Ai është më së shumti i famshëm për “teoremat e paplotësisë,” të cilat treguan se aritmetika, në një kuptim interesant, qe përtej provueshmërisë logjike; por ai merrej ngapak gjithashtu me fizikën teorike. Si Gödel-i ashtu edhe Einstein-i e lanë Evropën për shkak të nazistëve (edhe pse Gödel-i nuk qe hebre), dhe që të dy përfunduan në Institutin për Studime të Përparuara në Princeton, New Jersey. Të dy burrave s’u pëlqente asgjë më shumë sesa shëtitjet përreth Princeton-it, ku shkëmbenin ide. Më 1949, me rastin e datëlindjes së shtatëdhjetë të Einstein-it, Gödel-i i ofroi atij një dhuratë të papritur: provën e mosekzistencës së kohës. Dhe kjo nuk qe vetëm një provë verbale, e tipit të filozofëve si Parmenidi, Immanuel Kant-i, dhe J.M.E. McTaggart; kjo qe një provë rigoroze matematike. Duke u zbavitur me ekuacionet e Einstein-it për relativitetin e përgjithshëm, Gödel-i gjeti një zgjidhje të re që korrespondonte me një univers me unazore kohore të mbyllura. Një rezident i një universi të tillë, duke ndërmarrë një rrugë mjaft të gjatë vajtje-ardhje me një anije kozmike, do të mund të udhëtonte pas në të kaluarën e tij. Einstein-i nuk ishte plotësisht i kënaqur me universin hipotetik të Gödel-it; në fakt, ai pranoi se “u trazua” nga fakti që ekuacionet e tij për relativitetin lejonin diçka si Liza në Botën e Çudirave, me udhët hapsinore që ktheheshin pas në kohë. Vetë Gödel-i qe i ngazëllyer nga zbulimi i tij, meqë atij, tërë kjo ideja kohës, i dukej fort e mistershme. Nëse udhëtimi në kohë është i mundshëm, pranonte ai, atëherë vetë koha është e pamundshme. Një e kaluar që mund të vizitohet sërish, nuk ka kaluar vërtet. Kështu që, Gödel-i konkludoi, koha nuk ekziston.

Ndryshe nga Gödel-i, Einstein-i nuk mundi të çlirohej ndonjëherë nga mbërthimi i kohës. “Për ata prej nesh që besojnë në fizikë, – i shkroi ai familjes së një shoku që sapo kishte vdekur në 1955, – kjo ndarje mes së kaluarës, së tashmes dhe së ardhmes është vetëm një iluzion, edhe pse kokëfortë si i tillë.” Kur erdhi radha e tij, disa javë më vonë, Einstein-i tha, “Është koha për të shkuar.”

Përgjatë dhjetëvjeçarëve që prej vdekjes së Einstein-it, fizika e ka nënshtruar të kuptuarit tonë të përditshëm për kohën ndaj përmbysjeve edhe më radikale. Është zbuluar se shtrirja e ngrirë kohore e teorisë së relativitetit ka në të vrima përpirëse: vrimat e zeza. Kjo sepse koha është “e mbështjellur” nga graviteti. Sa më e fortë fusha gravitacionale, aq më ngadalë lëvizin akrepat e orës. Nëse jetoni në një banesë përdhesë, ju plakeni një çikërrimë më ngadalë sesa fqinji juaj në katin e fundit. Efekti do të ishte shumë i vërejtshëm po qe se do të thitheshit në vrimën e zezë, ku përdredhja gravitacionale e kohës është infinite. Në kuptimin e plotë të fjalës, vrimat e zezë janë porta që çojnë në përfundimin e kohës: te Askuri [Nowhen].

Po qe se koha bën dredha rreth vrimave të zeza, atëherë ajo mund të zhduket e tëra në masat më të vogla, ku struktura e kohë-hapësirës tretet në një “shkumë kuantumi” në të cilën ngjarjet nuk kanë ndonjë rregull të përcaktuar kohor. Materiet kohore janë edhe më të çuditshme nëse shikojmë pas te Big Bengu, ngjarja kataklizmike që solli në ekzistencë universin tonë – dhe jo vetëm universin, por edhe përmbajtësin e tij kohë-hapësinor. Ne të gjithë duam të pyesim: Çfarë dreqin po ndothte para Big Bengut? Por ajo pyetje është e pakuptimtë. Kështu, sidoqoftë, na thotë Stephen Hawking në “Një Histori e Shkurtër e Kohës” [A Brief History of Time]. Duke u thirrur në atë që ai e quan “kohë imagjinare” – një nocion që njihet se ka hutuar madje edhe shokët e tij fizikanë – Hawking thotë se të pyeturit se çfarë kishte para Big Bengut është po aq e pa mend sa të pyeturit se çfarë ka në veri të Polit të Veriut. Përgjigjja, natyrisht, është asgjë.

A ka koha të ardhme? Po, por se çfarë të ardhmeje ka, varet nga ajo se cili arrin të jetë fati përfundimtar i kozmosit. Mundësitë kondensohen te zgjedhja e Robert Frost-it: zjarr apo akull? Që prej lindjes së saj në Bing Beng, diku para 13.82 miliardë vjetësh, universi është duke u zgjeruar. Nëse ky zgjerim vazhdon përgjithmonë, universi do të përfundojë në akull, të paktën thënë metaforikisht. Yjet do të shuhen; vrimat e zeza do të avullohen; atomet dhe përbërësit e tyre subatomikë do të kalben. Në të ardhmen e largët, grimcat elementare (kryesisht fotonet dhe neutrinot) do të shpërndahen në boshllëk, duke shkuar aq larg njëra tjetrës saqë do të pushojnë së ndërvepruari. Hapësira do të bëhet e zbrazët përpos një aluzioni shumë të vogël për “energjinë e vakumit.” E prapëseprapë, në këtë djerrinë të ardhme të gati asgjësë, koha do të vazhdojë; ngjarje të rastit do të vazhdojnë të ngjajnë; gjërat do të “vijnë valë-valë” në ekzistencë, duke iu falënderuar magjisë së papërcaktueshmërisë kuantike, vetëm për t’u zhdukur sërish në boshllëk. Shumë prej këtyre jetëshkurtësive të ardhme do të jenë grimca të vetmuara elementare, si elektronet dhe protonet. Por ngandonjëherë – shumë rrallëherë – struktura më të ndërlikuara do të vijnë spontanisht në jetë; si p. sh., një tru njerëzor. Vërtet, në plotësinë e kohës, fizika kuantike do të mund të pranojë një numër infinit të trurëve të tillë pa trupa, të mbushur me kujtime (të rreme), që do të shfaqen dhe zhduken. Në literaturën shkencore, këto njësi të pikëlluara dhe kalimtare quhen “Boltzmann brains” (sipas Ludwig Boltzmann-it, njërit prej pionerëve të termodinamikës moderne). Një tru i tillë i së ardhmes së largët i Boltzmann-it do të ishte identik me vetë trurin tuaj, ashtu siç është i formuar në këtë moment. Prandaj, në një epokë papërfytyrueshmërisht të largët, gjendja juaj e tashme e vetëdijes do të rikrijohej nga boshllëku, vetëm për t’u fikur një moment më vonë – kjo nuk është, mbase, ringjallja për të cilën keni shpresuar.

E gjithë kjo mund të jetë ashtu (thotë fizika e sotme) me kusht që universi të vazhdojë të zgjerohet përjetësisht, duke u bërë gjithmonë e më i zbrazët, më i errët e më i ftohtë: një skenar që do të mund të quhej Ngrica e Madhe [Big Chill]. Por ka edhe një tjetër fat të mundshëm kozmik. Gradualisht, në një moment në të ardhmen e largët, zgjerimi nëpër të cilin po kalon aktualisht universi mund të pengohet – ndoshta prej gravitetit, ndoshta prej ndonjë force tash për tash të panjohur. E pastaj, qindra miliarda galaktika do të fillojnë të shemben në vetvete, duke u bashkuar eventualisht në një implozion të zjarrtë gjithë-asgjësues: Kërcitja e Madhe [Big Crunch]. Sikurse Big Bengu që solli në jetë kohën, Big Crunch-i do të sillte fundin. Mbase jo vërtet? Disa optimistë kozmikë kanë argumentuar se në momentet përfundimtare para një Big Crunch-i të tillë, do të lirohet një masë infinite e energjisë. Kjo energji, thonë optimistët, mund të shfrytëzohet prej pasardhësve tanë të ardhshëm për të mundësuar një numër infinit të përllogaritjes, që do të bënte të mundur një numër infinit mendimesh. Meqë këto mendime do të shpërfaqeshin me një ritëm gjithnjë e më të shpejtë, koha subjektive do të dukej se po ec përgjithmonë, edhe pse kohës objektive gati po i vinte fundi. Pra grimca e sekondit para Big Crunch-it do të ishte sikur vera e pafund e fëmijës: një përjetësi virtuale.

Përjetësi virtuale, rrugë për në Askur, jorealiteti i kohës… A na prek realisht ndonjëra prej këtyre ideve narkotike aty ku ne jetojmë, në botën e jetës? Me gjasë jo. Si vetë Einstein-i, edhe ne jemi kokëfortësisht skllevër të iluzioneve tona kohore. Ne s’mundemi të mos ndjehemi se jemi skllevër të një pjese të spektrit kohor (të së kaluarës) dhe pengje të pjesës tjetër (të së ardhmes). E as që mundemi të mos ndjejmë se në kuptimin e plotë të fjalës s’na ka mbetur shumë kohë. Arthur Eddington, njëri prej fizikanëve të parë që e kuptoi teorinë e relativitetit të Einstein-it, deklaroi se sensi ynë intuitiv për kalimin kohës është aq i fuqishëm, saqë do të duhej të korrespondonte me diçka në botën objektive. Nëse shkenca nuk mund t’i bjerë në fije, atëherë mund të themi: Ani pra, aq më keq për shkencën!

Atë për çfarë shkenca mund të na tregojë, është psikologjia e kalimit të kohës. Tashi ynë i vetëdijshëm – ajo që Willima James-i e quante “e tashmja mashtruese” – është në fakt një interval prej rreth tre sekondave. Kjo është periudha gjatë së cilës truri ynë lidh të dhënat shqisore në një përvojë të unifikuar. Poashtu, është bukur e qartë që natyra e kujtesës ka të bëjë diçka me ndjenjën se ne po lëvizim në kohë. E kaluara dhe e ardhmja mund të jenë njëlloj reale, por – për arsye që mund të gjurmohen, mjaft çuditshëm, te ligji i dytë i termodinamikës – ne nuk mund të “kujtojmë” ngjarje të së ardhmes, por vetëm ato të së shkuarës. Kujtimet akumulohen në një drejtim kohor dhe jo në tjetrin. Kjo duket se shpjegon shigjetën psikologjike të kohës. Kjo nuk shpjegon, fatkeqësisht, se pse fluturon kjo shigjetë.

Nëse e gjithë kjo ju lë plotësisht të hutuar lidhur me kohën, ju jeni në një shoqëri të shquar. John Archibald Wheeler, një prej fizikanëve të mëdhenj të shekullit XX, vendosi të përfshinte këtë citat në një punim shkencor: “Koha është mënyra e natyrës për të mos lënë që gjithçka të ngjajë përnjëherë.” Në një fusnotë, Wheeler shkruan se ai e zbuloi këtë citat të shkruar në grafiti, në një toilet meshkujsh në Pecan Street Café në Austin, Texas. Që një mendimtar kaq i shquar të vendosë të citojë nga një mur toaleti meshkujsh nuk është aq befasuese nëse merrni parasysh bashkëkohoren e-lirë-për-të-gjithë mes fizikanëve dhe filozofëve dhe filozofëve të fizikës lidhur me natyrën e kohës. Disa thonë që koha është përbërës themelor i universit; të tjerët thonë, jo, ajo shfaqet nga tiparet e thella të realitetit fizik. Disa ngulmojnë që koha e ka një drejtim të caktuar përbrenda; të tjerët e mohojnë këtë. (Stephen Hawking pati deklaruar njëherë se koha mundet që eventualisht të rikthehet dhe të ecë mbrapsht, vetëm për të kuptuar më vonë se kishte gabuar në llogaritjet e tij.) Shumica e fizikanëve dhe filozofëve sot pajtohen me Einstein-in se kalimi i kohës ëshë iluzion; ata janë eternalistë. Por një pakicë – që vetëquhen “prezentistë” – mendojnë se tash është një moment i posaçëm që vërtet përparon, sikur një dritë e vogël që ec përgjatë vijës së historisë; kjo do të ishte ende e vërtetë, besojnë ata, edhe nëse nuk do të kishte vëzhgues si ne në univers.

Nëse ka një teoremë për kohën me të cilën pajtohen të gjithë mendimtarët me prirje shkencore, atëherë është ajo që i vishet joshkencëtarit Hector Berlioz, i cili supozohet të ketë luajtur me këto fjalë: “Koha është një mësuese e madhe, por fatkeqësisht ajo i vret të gjithë nxënësit e saj.”

 

Jim Holt ka shkruar për The New Yorker, The New York Review of Books, dhe The New York Times Book Review. Ai është autor i Pse Ekziston Bota?: Një Histori Zbuluese Ekzistenciale [Why Does the World Exist?: An Existential Detective Story] dhe Më Ndërpreni Nëse e Keni Dëgjuar Këtë: Një Histori dhe Filozofi e Shakave [Stop Me If You’ve Heard This: A History and Philosophy of Jokes.]

_______________

Artikulli origjinal i publikuar në Lapham’s Quarterly.

Përktheu: Bardhi Bakija