ALUMNI

Metafizika e ka fytyrën e plakut, i bart mbi supe vuajtjet e historisë si një deve e ngarkuar që ecën përmes shkretëtirës njerëzore. Ecja e saj është e lodhur, fytyrën e ka të rrudhur. E megjithatë, ajo u bën ballë heroikisht vuajtjeve, e studion sistematikisht gjendjen njerëzore dhe e jep gjykimin e saj kategorik: jep jetën për metafizikën, vuaj për vuajtjen njerëzore! Të vuash për vuajtjen njerëzore është imperativi kategorik i mohimit të jetës. Brengosu thotë metafizika, dhe mrrolat e saj bien mbi njerëzimin si një hije e rëndë dhe e zezë. Të mos vuash në një kohë kur në botë ka aq shumë vuajtje, të mos brengosesh kur bota sot të jep aq shumë arsye për brengosje, përbën krim të nivelit më të lartë ndaj rendit moral njerëzor. Ky rend e përcakton se ka një hierarki të gjërave, ka një urgjencë të çështjeve me të cilat duhet të merremi së pari para se të merremi me çkado tjetër. Të merresh me veten, me përkujdesjen ndaj vetes siç do të thoshte Fukoja, është krim i rëndë, thikë pas shpine ndaj këtij rendi moral, sepse sipas këtij rendi mënyra e vetme e të ekzistuarit është të ekzistuarit përbrenda kolektivit dhe nevojat e kolektivit gjithmonë janë prioritare. Kjo formë e të menduarit i përjashton format tjera duke e bërë të pamundur për njeriun të ekzistojë jashtë kolektivit, jo jashtë marrëdhënieve njerëzore por jashtë mendësisë së turmave, jashtë mendimit njëzëri, jashtë të njëjtës. Turmat gjithnjë e kanë urryer filozofin e vetmuar, thotë Niçe. Dhe vërtetë, graviteti i mendësisë së turmave është shpesh tepër i fuqishëm për individin që ai të mund t’i bëjë ballë.

Turmat e urrejnë individin sepse individi përbën kërcënim për formën e ekzistencës së tyre. Nga fakti i thjeshtë i të qëndruarit vetëm, pak si më anash, individi e destabilizon homogjenitetin e turmës, ekzistenca e tij dëshmon për mënyra të ndryshme të të jetuarit, për mënyra unike dhe individuale të të jetuarit. Pjesëtarët e turmës ndjehen të kërcënuar nga këto mënyra sepse atyre iu mungon guximi ose fuqia mendore që të shkëputen nga turma, prandaj kërkojnë ta asimilojnë individin që qëndron jashtë, përkujtuesin e vazhdueshëm të pafuqisë së tyre. Kisha dikur shkishëronte për arsye të llojllojshme, por e përbashkëta e këtyre shkishërimeve ishte përjashtimi i transgresorit nga komuniteti religjioz, i atij që kishte shkelur ligjin komunitar.

Detyrimi në vetmi i tmerronte njerëzit, dhe kësisoj i detyronte ata të asimiloheshin, të bëheshin pjesë e masës së pashquar, të bëheshin një. Në historitë e tij të çmendurisë dhe të shkencave, Fuko tregon se edhe shkencat përdorin të njëjtat metoda të asimilimit të individit në shoqëri, veçanërisht shkencat e mendjes si psikiatria, psikologjia dhe psikanaliza. Këto shkenca si institucione pushteti të dijes, nuk e kanë për synim ndihmesën ndaj individit që ai “ta gjejë veten” ose ta ndihmojnë të lirohet nga barra morale e konformitetit, por e kanë synim pikërisht ri-integrimin e tij në shoqëri si trup i nënshtrueshëm dhe i normalizuar. Shkencat, e veçanërisht shkencat humane si produkte historike kanë huazuar nga religjioni (dhe institucionet tjera) struktura dhe praktika disiplinuese të njeriut, e mbi të gjitha kanë huazuar bazën morale mbi të cilën gjykojnë dhe veprojnë, përmes së cilës përcaktojnë normalen dhe abnormalen, devijimin dhe qendrën. Në filmin “A Clockwork Orange” të regjisorit Stanley Kubrick, protagonisti i filmit, një person problematik për shoqërinë, dërgohet në “riedukim” dhe “ritrajnim” sipas “metodave më të reja shkencore” të cilat kanë synim zhdukjen e tërësishme të krimit në shoqëri. E vërteta është se protagonisti është një person i lirë, tërësisht shpërfillës dhe përtej çdo brenge shoqërore, karizmatik, padyshim problematik dhe i përfshirë në krim, por me shije të rafinuar artistike dhe me tipare të veçuara udhëheqësi. Me një fjalë, tip niçean i njeriut të fortë. Nuk do mend se masat do ta urrejnë dhe do ta shohin me smirë një njeri si ai, të cilin do dërguar në “riedukim” dhe “ritrajnim” për ta “ri-integruar” në shoqëri.   

Lufta e individit që të dalë përtej barrierave shoqërore, lufta e tij me masat, nuk është ekzistencializëm i pamenduar humanist i cili e sheh individin si jashtë shoqërisë, jashtë kontekstit të tij kohor dhe historik, si të izoluar nga ndërveprimet me shoqërinë e tij.

Individi nuk është qendër e universit, i pavarur dhe i pandikuar nga rrethanat, nga i cili burojnë të gjitha vlerat dhe parimet e tij subjektive. Individi ekziston në shoqëri dhe ai është i kufizuar nga shoqëria qysh para ardhjes së tij në jetë. Si qenie “të hedhura” në botë, ne lindim në një mjedis të dhënë i cili veç është i ngarkuar me kuptime, histori, marrëdhënie, praktika, etj., para se ne të “biejmë“ në të. Ne nuk i zgjedhim dhe jemi komplet të pafuqishëm që t’i ndryshojmë ato. Ne e “trashëgojmë“ historinë dhe kombin tonë, ne nuk e zgjedhim familjen dhe religjionin, traditat, kulturën apo gjuhën, ne jemi të kufizuar nga koha dhe hapësira në të cilën gjendemi, nga vlerat dhe botëkuptimet e tyre. Ne nuk e zgjedhim gjininë tonë, nuk e zgjedhim trupin tonë, nuk i zgjedhim cilësitë tona fizike dhe psikike, nuk i zgjedhim as perverzionet dhe përçudnimet tona. Por të gjitha këto na formësojnë dhe na kufizojnë si individ, dhe e bëjnë konceptin e “vullnetit të lirë“ të duket shpikje qesharake.     

Në analizën e tij të strukturave ekzistenciale të ekzistencës njerëzore (të Dasein-it, thënë brutalisht), Martin Hajdegeri e vë theksin pikërisht te kufizueshmëria e qenies sonë. Për të, ne, Dasein-ët e tij, jemi të kufizuar si qenie “të hedhura” në një botë e cila përkufizohet nga totaliteti i referencave të saj kuptimore të cilat ne nuk i zgjedhim dhe nga fakti që ne jemi qenie të vdekshme, pra vdekja si fund i mundësive tona.[1] Vdekja e nxjerrë në pah përkohshmërinë tonë, jo kundrejt kohës si infinit (siç është kuptuar në traditën metafizike dhe siç vazhdon të kuptohet ende në format e saj nihiliste) por kundrejt finitudës së ekzistencës sonë. Vdekja është finituda jonë përtej së cilës mundësitë tona bëhen inekzistente dhe koha jonë dhe mundësitë tona definohen kundrejt saj. Por kjo nuk do të thotë se vdekja si fund i përkohshmërisë sonë çon domosdo në nihilizëm, në mohim të jetës dhe të kuptimit të çdo gjëje.

Përkundrazi, ky fakt mund të na bëjë t’i rivlerësojmë mundësitë tona, të mendojmë se çfarë jete po jetojmë. Sepse siç thotë edhe Niçe, jetës nuk i ka humbur kuptimi, vetëm Krishterimit i ka humbur kuptimi. Dhe pikërisht bazuar në analizën e finitudës sonë, Hajdegeri arrin te një dallim esencial mes formave të ekzistencës, mes formës autentike dhe asaj joautentike. Ekzistenca joautentike për Hajdegerin është ekzistencë e masave, e uniformitetit, e “atyre”, një ekzistencë në të cilën gjithmonë vdekja iu ndodhë të tjerëve por asnjëherë ty, është një ikje nga ballafaqimi me faktet e jetës. Ndërsa, në anën tjetër, ndonëse ai nuk na jep një recetë të gatshme të ekzistencës autentike, të formave të mundshme të saj, nga analiza e tij kuptohet se me këtë mënyrë ekzistence Hajdegeri nënkupton ballafaqimin me këto fakte, mbi të gjitha me vdekjen si mbyllje e mundësive tona. Nga ky ballafaqim, si qenie që shkojmë drejt vdekjes, neve na shpërfaqen mundësitë tona të të ekzistuarit të cilat mund të na çojnë drejt një ekzistence më autentike. Edhe pse ne asnjëherë nuk mund të shpëtojmë plotësisht nga ndikimi i masave, vet reflektimi mbi qenien tonë, të menduarit rreth gjendjes tonë, ballafaqimi me vdekjen dhe faktet e jetës, na e hapin rrugën për ekzistencë autentike. Do të ishte kontradiktore dhe paradoksale sikur Hajdegeri të ofronte udhërrëfyes për ekzistencë autentike, kur ajo domosdo është diçka individuale.

Në kohë të konformizmave, të ikjeve nga ballafaqimi me pyetjet tona, të tërheqjeve të fuqishme nga turmat, nga populizmat, nga demagogjitë, nga “opinioni publik”, nga forma të ndryshme metafizike të cilat kërkojnë ta asimilojnë individin përbrenda kauzave të mëdha dhe të rreme që mohojnë qenien e tij, Zaratustra na fton që të lirohemi nga ngarkesat morale të devesë dhe të shndërrohemi në fëmijë, ta mësojmë pafajësinë dhe të bëhemi krijues vlerash të reja.

___

[1] Nga kjo analizë ekzistenciale e Hajdegerit, lindi keqkuptimi i Sartrit mbi “ekzistencializmin” si rrymë e veçantë filozofike të cilën Hajdegeri e hedhi poshtë me tërë forcë. 

 

Ky tekst është realizuar me përkrahjen e Open Society Foundations, përmes Fondacionit Kosovar për Shoqëri Civile. Shkrimi është pjesë e një serie tekstesh autoriale të realizuara nga bursistët nga Kosova, të cilët janë përfitues të programeve për studime nga OSF.

 

• 

  Procesi i anëtaresimit të Kosovës në NATO (pjesa II)— Agon Maliqi & Florian Qehaja

• 

  Procesi i anëtaresimit të Kosovës në NATO (pjesa I)— Agon Maliqi & Florian Qehaja

• 

  Nga humbja në rikthim: përgjigje ekonomike ndaj pandemisë (pjesa II)— Alban Zogaj